Autizmli uşaqların nitqi necə dəyişir? Niyə onları tez-tez kar olan insanlarla səhv salırlar? Onların işarə jesti varmı? Belə uşağı adi məktəbə qoymaq olarmı? Bu barədə “RQ”nin oxucularına psixologiya elmləri namizədi, Moskva Dövlət Psixoloji-Pedaqoji Universitetinin aparıcı elmi işçisi, Göteborq Universitetinin elmi işçisi Yelena Orexova məlumat verir.

Elena Vladimirovna, körpələrin valideynləri ən çox uşaqlarında nəyinsə qaydasında olmayacağından qorxurlar. Birdən onlarda autizm olar? Autizmin olub-olmadığını necə müəyyən etmək olar?

Elena Orexeva: Autizm indi yalnız davranışla müəyyən edilir. Bir yaşına çatmamış uşaqda autizm olub-olmadığını dəqiq söyləmək demək olar ki, mümkün deyil. O vaxta qədər uşaq bütün digər körpələr kimi davrana bilər, gözlərinin içinə baxa bilər, insanlara reaksiya verə bilər. Qərbdəki elm adamları autizmin ən erkən əlamətlərinin nə olduğunu anlamağa çalışaraq araşdırma aparıblar. Artıq autizm diaqnozu qoyulmuş böyük uşaqları olan valideynlər bu cür tədqiqatlarda iştirak etməyə dəvət olunurlar. Evdə artıq autizmli uşaq olan ailələrdə yeni doğulmuş körpələrdə də autizm riski artır ki, bu da elm adamlarına bu diaqnozu olan uşaqların erkən inkişafını izləmək imkanı verir. Bir vaxtlar mən Londonda belə tədqiqatların aparıldığı laboratoriyaların birində işləyirdim. Belə ehtimallar var idi ki, autizmli uşaqlar doğuşdan etibarən ünsiyyətə hər hansı bir ehtiyac duymurlar. Amma məlum oldu ki, bu heç də belə deyil. Üç aylığında onlar başqa bir insanın gözünə hətta adi körpələrdən də daha çox baxırdılar. Yaşlandıqca isə göz təması hər keçən dövr getdikcə azaldı.

Hansı əlamətlər ana və atalara uşaqda nəyinsə qaydasında olmadığına dair ipucu verə bilər?

Elena Orexova:

1. Əhəmiyyətli bir xüsusiyyət: demək olar ki, bütün autizmli uşaqlarda müşahidə olunan nitq gecikməsidir. Bir yaşa qədər uşaq qığıldamağa başlamalı, bir yaşdan sonra ayrı-ayrı sözləri tələffüz etməli, bir müddət sonra isə cümlələr deməyi bacarmalıdır. Əgər iki yaşa qədər bunların heç biri baş vermirsə bu, mütləq şəkildə autizm olmasa da narahatlıq üçün səbəb ola bilər. Autizmli uşaqların əksəriyyəti gec də olsa danışmağa başlayırlar, lakin onlar intonasiyada əziyyət çəkirlər.

2. Adi uşaqlar deyilənlərin mənasını vurğulayaraq səs tonunu qaldırır və ya aşağı salırlar, autizmli uşaqların nitqi isə çox vaxt qəribə olaraq qəbul edilir: onlar ya monoton danışırlar, ya da nitqdə vurğunu yanlış qoyurlar. MEQ Mərkəzində biz bu yaxınlarda autizmli uşaqların sol 'nitq' yarımkürəsinin mürəkkəb səsləri normal uşaqlardan fərqli qəbul etdiyini aşkar edən bir araşdırma apardıq. İndi isə biz bu pozğunluğun nitqin inkişafına necə təsir etdiyini öyrənmək istəyirik. Həm autizmli uşaqların ailələrini, həm də tipik inkişafı olan uşaqları tədqiqatımızda iştirak etməyə dəvət edirik.

3. Autizmin digər erkən əlaməti, qəribə də olsa, karlıqdan şübhələnməkdir. Çox vaxt valideynlər uşağın eşitmə qüsuru olduğunu düşünürlər. Ona tərəf dönərək: "Kolya! Petya! Bax..." deyirlər. Amma heç bir reaksiya olmur. MEQ Mərkəzində aparılmış son araşdırmada, autizmli uşaqların valideynlərinin yarısının həyatının ilk il yarımı ərzində uşağın eşitmə qabiliyyətinin yaxşı olmadığından şübhələndiyini müəyyən etdik. Əslində isə uşağın eşitməsi normaldır və hər hansı bir problem yoxdur. Amma o, fikrini tamamilə onu maraqlandıran məşğuliyyətə cəlb etdiyi üçün sadəcə cavab vermir.

Bağışlayın sözünüzü kəsirəm, autizmli uşağın yanında vedrə gubbultu ilə yerə düşsə, uşaq bu səs-küyə reaksiya verəcəkmi?

Elena Orexova: Ola bilər ki, hə, ola da bilsin yox. Bu cür uşaqlar çox vaxt ətraf mühitə tipik olmayan reaksiya verirlər.

4. Pəncərədən kənarda kiçik bir səs-küy, yüngül bir toxunuş, parlaq işıq belə uşağı qıcıqlandıra bilər. Amma bununla yanaşı o, uğultuya reaksiya verməyə bilər, ağrıya qarşı həssas olmaya bilər.

5. Valideynlərə daha bir ipucu: uşağın sizdən nəsə istəməsi çətindir. Tutaq ki, ona qələm lazımdır. O, sizin əlinizi tutub qələmi götürməyə cəhd etmək üçün istifadə edə bilər.

6. Autizmli uşağın işarə jesti yoxdur. O, sevimli oyuncağına barmağını uzadıb onu istəməyəcək.

Hələ də elə olur ki, doğum evlərində analara bəzən məsləhət görürlər ki, uşaqdan imtina etsin. Deyilir ki, o səni tanımayacaq. Sualım belədir, autizmli bir uşaq başa düşürmü ki, onun üçün əhəmiyyətli olan böyükləri - valideynləri var, onlara qarşı sevgi hiss edirmi?

Elena Orexova: Bəli, uşaq valideynlərə qarşı bağlılıq hiss edir. Məsələn anasının harasısa ağrıyırsa uşağın ona yazığı gələcək, lakin onun üçün "daha yüksək səviyyəli" hissləri - inciklik, təhqir və s. başa düşmək çətindir.

Autizmli uşağı adi məktəbə qoymaq olarmı?

Elena Orexova: Belə uşaqlar tez-tez sensor problemlərlə üzləşirlər - onlar üçün məktəb mühiti sadəcə dözülməz ola bilər. Qışqırıq, səs-küy, təlaş: bütün bunlar normal öyrənməyə heç bir töhfə verməyən bir çox stressə səbəb ola bilər. Sakitləşdirmək üçün uşaq qulaqlarını bağlamaq, masanın altına girmək istəyə bilər.

Digər problem ətraf mühitin gözlənilməzliyidir. Autizmli bir uşaq üçün onun nəyin nədən sonra və hansı ardıcıllıqla getdiyini bilməsi vacibdir. Gündəlik rejim və ya hadisələrin ardıcıllığı gözlənilməz şəkildə pozulursa, bu da stressə səbəb olur. İnsanlar arasında olmaq onlar üçün həm də ona görə çətindir ki, insanlar çox vaxt gözlənilməz olurlar. Belə uşaqlar üçün məktəb qaydalarını başa düşmək çətindir və onlar müəllimin istədiyi kimi davranmaya bilərlər. Ola bilsin ki, belə uşaq adi məktəbə gedəndə valideynlərə xoş olsun, amma son nəticədə axı uşağın özü haqqında da düşünmək, ona ehtiyatlı və təhlükəsiz şərait yaratmaq lazımdır. Baxmayaraq ki, əlbəttə ki, hər şey fərdidir. Autizmli, yaxşı nitq və idrak qabiliyyəti olan (əvvəllər bunu Asperger sindromu adlandırırdılar) bəzi uşaqlar adi məktəbə gedə bilərlər. Ancaq uşağın məktəbdə özünü necə hiss etdiyini diqqətlə izləmək lazımdır. Çox vaxt belə uşaqlar nəinki ünsiyyətcil olmurlar, həm də yöndəmsiz ola bilərlər, sinif yoldaşlarının istehza və təhqir obyektinə çevrilirlər.

Uşaqlar qəddardır ... Həm də yalnız öz həmyaşıdlarına qarşı deyil

Elena Orexova: Şagirdlərə insanların fərqli olduğunu və bunun normal olduğunu söyləmək lazımdır. Məsələn, İsveçdə adi məktəblərdə uşaqlara əlil arabasına minmək, korlar üçün nəzərdə tutulan Brayl əlifbası ilə mətnləri oxumaq və kar və lalların dilində bəzi sözləri öyrənmək təklif olunan dərslər keçirilir. Onlara başa salınır ki, xüsusi qayğıya ehtiyacı olan insanlar var və hamıya hörmətlə yanaşmaq lazımdır, heç kəsi incitmək olmaz. Eyni zamanda orada hələ də islah sinifləri və məktəbləri də qorunub saxlanılıb. İsveçdə həmçinin o da var ki, autizm diaqnozu qətiyyən hökm deyil. Göteborqda bir qızın texniki universiteti, daha sonra tibb fakültəsini bitirib təcili yardımda həkim kimi işə düzəldiyinə dair nümunə var. Və sonra günlərin bir günündə o sinir böhranı keçirdi: insanlarla işləmək onun üçün çox çətin oldu. O, psixiatrın yanına getdi və o, ona autizm diaqnozu qoydu. Bu, onun üçün böyük bir rahatlama oldu, çünki o, nəhayət ki, öz problemlərinin mənbəyini başa düşdü. Deməliyəm ki, bundan sonra o, elmlə uğurla məşğul olaraq psixi pozğunluğu olan insanların beynini öyrənir. Beynimiz isə əsl tapmacadır. Bax bunu alimlər artıq dəqiq başa düşürlər.